کد مطلب:139224 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:269
بازگشت ادبی در عهد قاجار
تجدد نثر فارسی از عهد تیمور آغاز و در زمان صفویه تا حدی تداوم یافت. ولی در عهد قاجاریه رو به رواج نهاد. البته آثاری چند در این دوران بر پایه ی نثر فنی تاریخ وصاف نوشته شد.
قائم مقام فراهانی، نثر فارسی را به تقلید از گلستان سعدی با نمك خاص قلم خود در آمیخت، لذا می توان او را سر آمد نویسندگان این دوره بشمار آورد.
بدون شك ادبیات رسمی این عصر را مخصوصا در اوایل عهد قاجار، به خوبی میتوان با عنوان «بازگشت ادبی» تعبیر كرد و ریشه ی این بازگشت را نیز در آنچه به ادبیات دیوانی مربوط است، می توان در تحولات مربوط به سیاست و حكومت شناخت. [1] .
زیرا ادبیات دیوانی كه اغلب به خامه ی منشیان و مستوفیان و وابستگان به دربار بود، چندان تأثیری در ادبیات طبقه ی عوام و نیز دیگر سطوح فرهنگی جامعه كه هر یك برای خود فرهنگ و زبان و ادبیاتی دارند نداشت. شاید بتوان گفت از عوامل ترویج شیوه ی رسمی و دیوانی نگارش و رویكرد به سبك قدیم، علاقه و ذوق سرشار نویسندگان و دبیران و نیز شاهان و شاهزادگان قاجار كه خود تربیت یافتگان همین گروه منشیان و ادیبان و علمای ادب دوست بوده اند، باشد. البته بزرگان و فرهیختگان مذهبی نیز دراین دوران دارای قرایح ادبی فراوان بوده اند. چنانكه میرزای قمی، ملا احمد نراقی، میرزا فتحعلی تبریزی، سید مهدی بحرالعلوم، ملاهادی سبزواری متخلص به اسرار، ملا علی نوری، میرزا ابوالحسن جلوه و بسیاری دیگر را می توان بر شمرد. [2] .
در تحلیل و بررسیهای دیگر ذیل علل گرایش به سبك قدیم در نگارش نثر فارسی، توجه و اهتمام ایرانیان به گذشته ی فرهنگی و ادبی خود و طرد هرگونه تمایل به زبان و فرهنگ بیگانه، قابل توجه است. روحیه ی استقلال طلبی، بیگانه ستیزی و مقابله با تهاجم فرهنگی غرب در ادبیات كه زبان فرهنگ است، در اوایل و اواسط این عصر ظاهر گشت. لیكن نفوذ و سلطه ی همه جانبه ی غرب بر ممالك مشرق زمین وضعف و سستی شاهان قاجار، رفته رفته كام شیفتگان زبان شیرین فارسی را با ورود واژگان و تعابیر بیگانه تلخ كرد. گرایش به تجدد و تفنن ادبی در اثر آشنایی با قالبهای شعری اروپایی، ترجمه ی آثار ادبی غربی، برقراری ارتباط با كشورهای غربی، رواج روشنفكری، حضور استادان خارجی در دارالفنون، فعال شدن صنعت چاپ و عوامل دیگر موجب شد تا سبك نثر فارسی دچار هرج و مرج و دگرگونی شود [3] .
در سال 1336 ه. ق نویسندگانی چون ملك الشعرای بهار برای حفظ نثر فارسی از این گونه تحولات، به فكر تأسیس انجمن ادبی «دانشكده» افتادند تا با تجدید نظر در طرز و روش ادبیات فارسی، جریانی به نام «انقلاب آرام ادبی» را هدایت كنند، ولی جریان سریع دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی، آن تحول را با شكست روبرو ساخت. [4] .
گروهی اندك بر حفظ سنت سبك فارسی قدیم تلاش كردن و برخی كه حاكمیت با اندیشه ی آنها بود، معتقد به تجدد و نوگرایی در ادبیات شدند و زبان فارسی را با واژگان دخیل غربی بیامیختند و بیالودند و با ترجمه ی آثار كلاسیك و ادبی غرب، رمانها و نمایشنامه های بسیاری را ترویج كردند.
قائم مقام فراهانی، نثر فارسی را به تقلید از گلستان سعدی با نمك خاص قلم خود در آمیخت، لذا می توان او را سر آمد نویسندگان این دوره بشمار آورد.
بدون شك ادبیات رسمی این عصر را مخصوصا در اوایل عهد قاجار، به خوبی میتوان با عنوان «بازگشت ادبی» تعبیر كرد و ریشه ی این بازگشت را نیز در آنچه به ادبیات دیوانی مربوط است، می توان در تحولات مربوط به سیاست و حكومت شناخت. [1] .
زیرا ادبیات دیوانی كه اغلب به خامه ی منشیان و مستوفیان و وابستگان به دربار بود، چندان تأثیری در ادبیات طبقه ی عوام و نیز دیگر سطوح فرهنگی جامعه كه هر یك برای خود فرهنگ و زبان و ادبیاتی دارند نداشت. شاید بتوان گفت از عوامل ترویج شیوه ی رسمی و دیوانی نگارش و رویكرد به سبك قدیم، علاقه و ذوق سرشار نویسندگان و دبیران و نیز شاهان و شاهزادگان قاجار كه خود تربیت یافتگان همین گروه منشیان و ادیبان و علمای ادب دوست بوده اند، باشد. البته بزرگان و فرهیختگان مذهبی نیز دراین دوران دارای قرایح ادبی فراوان بوده اند. چنانكه میرزای قمی، ملا احمد نراقی، میرزا فتحعلی تبریزی، سید مهدی بحرالعلوم، ملاهادی سبزواری متخلص به اسرار، ملا علی نوری، میرزا ابوالحسن جلوه و بسیاری دیگر را می توان بر شمرد. [2] .
در تحلیل و بررسیهای دیگر ذیل علل گرایش به سبك قدیم در نگارش نثر فارسی، توجه و اهتمام ایرانیان به گذشته ی فرهنگی و ادبی خود و طرد هرگونه تمایل به زبان و فرهنگ بیگانه، قابل توجه است. روحیه ی استقلال طلبی، بیگانه ستیزی و مقابله با تهاجم فرهنگی غرب در ادبیات كه زبان فرهنگ است، در اوایل و اواسط این عصر ظاهر گشت. لیكن نفوذ و سلطه ی همه جانبه ی غرب بر ممالك مشرق زمین وضعف و سستی شاهان قاجار، رفته رفته كام شیفتگان زبان شیرین فارسی را با ورود واژگان و تعابیر بیگانه تلخ كرد. گرایش به تجدد و تفنن ادبی در اثر آشنایی با قالبهای شعری اروپایی، ترجمه ی آثار ادبی غربی، برقراری ارتباط با كشورهای غربی، رواج روشنفكری، حضور استادان خارجی در دارالفنون، فعال شدن صنعت چاپ و عوامل دیگر موجب شد تا سبك نثر فارسی دچار هرج و مرج و دگرگونی شود [3] .
در سال 1336 ه. ق نویسندگانی چون ملك الشعرای بهار برای حفظ نثر فارسی از این گونه تحولات، به فكر تأسیس انجمن ادبی «دانشكده» افتادند تا با تجدید نظر در طرز و روش ادبیات فارسی، جریانی به نام «انقلاب آرام ادبی» را هدایت كنند، ولی جریان سریع دگرگونیهای سیاسی و اجتماعی، آن تحول را با شكست روبرو ساخت. [4] .
گروهی اندك بر حفظ سنت سبك فارسی قدیم تلاش كردن و برخی كه حاكمیت با اندیشه ی آنها بود، معتقد به تجدد و نوگرایی در ادبیات شدند و زبان فارسی را با واژگان دخیل غربی بیامیختند و بیالودند و با ترجمه ی آثار كلاسیك و ادبی غرب، رمانها و نمایشنامه های بسیاری را ترویج كردند.
[1] نقد ادبي، عبدالحسين زرين كوب 627 /2، امير كبير، ج 1373/2 ش.
[2] همان ج 630 / 2.
[3] سبك شناسي ج 338/1.
[4] نقد ادبي ج 641/2.